Diyarbakır'da bir zamanlar en çok bu kelimelerle konuşulurdu

Eyüp Kaçar

Diyarbakır'da bir zamanlar günlük yaşamda en çok kullanılan ve artık unutulmaya yüz tutan sözcükler hangisi biliyormusunuz?

Diyarbakır lehçesinde yer alan sözcüklerin çoğu özeldir. Bu sözcükler, özellikle Arapçada, Farsçada, Kürtçede, Türkmencede, Kafkas dillerinde benzeri olan ancak alfabemizde bulunmayan özel seslerle ortaya çıkıyor. Bundan dolayı sesli ve sesiz harflerin söyleminde farklılık gösterir.

Listede yer alan bazı kelimelerin telaffuzu yazıldığı gibi olmayabilir. Ancak bu kelimeler telaffuza en yakın olarak yazılarak belirtilmişti.

Yeni neslin büyük çoğunluğunun kullanmadığı yaşları 50 ve üzeri Diyarbakırlıların kullandığı unutulmaya yüz tutan, Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı'nda yer alan A'dan Z'ye Diyarbakır ağzı kelimeler şöyle: 

DİTAV'DA YER ALAN DİYARBAKIR AĞZINDAN SÖZCÜKLER

       A

Aba – Abla

Afrut- Çok yaramaz cin gibi

Akko- Saksağan

Allaf- Zahireci

Altıköşe – Uçurtma

Aluce – Ekşi küçük yeşil erik

Amaret- Ziynet eşyası

Ardele- Koyunun diz kısmı

Arut – Ham kalmış odun kömürü

Aşefçi- Kadın bahçivan

Avel- Enayi

Ayakyoli- Tuvalet

Azep – Bekar

    B

Babaganuç – Patlican ezmesi yemek

Badiye – Büyük hamam kazanı

Baht – Vefa vicdan

Bahan – Bana

Bastok – Pestil

Battal – Boş gezen işsiz güçsüz

Beg – Bey

Beğdenus – Maydanoz

Bekes – Kimsesiz

Belangaz – Zavallı çaresiz

Belloa- Sokaklarda ve avlulardaki yağmur oluğu

Bemrat – Mutlu olmayan

Beyno – Aptal bunamış

Bikırtık – Çok az

Bibi – Hala

Boran – Güvercin

Boranhane- Güvercinlik

    C - Ç 

Cahal – Genç bilgisiz cahil

Carut – Ateş küreği

Cazu – Büyü

Cenan – Bahçe işcisi bahçevan

Cığcığa – Folyo

Cınavır – Canavar

Çakala – Çagla

Çankal – Çengel

Çaput- Bez

Çekiş – Kavga münakaşa

Çömçe gelin – Ağaçtan kız bebek

Çömçe – Kepçe

Çırton – Dam saçaklarındaki yağmurluk

Çepik – Alkış

Çıllaka – Yaramaz şımarık kız

Çırtık – Hoppa hafifmeşrep kız

Çırto – Hafifmeşrep erkek

Çit – Tülbent yazma

Çöğen – Asa Baston

Çüküz – Cimri

    D 

Dalda – Gölge

Damcı – Tavan akması damlama

Dal – Omuz

Degirmi- Yuvarlak çember

Dekbaz – Hilebaz

Dakhil – Para çekmecesi

Deli Bardağan – Yenen bir bitki

Dellek – Hamamda erkek yıkayıcı

Deyaz – Sığ nehir kıyısı

Dıngılafistan – Tahterevalli

Dımdık – Gaga

Diyaza – Teyze

Dünegin – Dün

    E 

Efrut – Masallardaki kötü cin ifrit

Egiş – Mangal soba küreği

Erk – Naz

Eşik – Kapı girişi

Eşkene – Et suyu

Eşbabiye – Kuru kaysı

    F 

Fanos – Gemici feneri

Felhan – Kırmızı ham toprak

Fessat – Dedikoducu iftiracı

Fetbaz – Kurnaz hilekar

Fetir – Mayasız ekmek

Fit olma – Ödeşme

Forta – Yalan böbürlenme

    G 

Geçınmakh- Ölmek

Gezemek – Basamak

Gezo – Meşe balı kudret helvası

Gogo – Bir çocuk oyunu

Gopo – Çok şişman

Gor – Mezar

Goşto – Çok şişman olana hitap şekli

Goppal – Baston

Gön – Kosele

Gurgurbaba – Gök gürültüsü

Gar – Bilye

Gezep – Çok yaramaz belalı

     H

Habbenisk- Tüm mercimekten yemek

Haçan – Ne zaman

Hadır –İşte

Hamşo – Aptal beceriksiz

Hanek – Şaka

Harefene – Eğlenmek

Harkhota – Hurda kırık dökük

Has – Marul

Hasud – Kıskanç

Havli – Avlu

Hayfalmakh – İntikam almak

Habene – Testi

Hedik – Nohutlu dövmeli yemek

Herbende – Pejmürde derbeder

Hırçık – Yırtık Pırtık

Hırtıko – Boğmaca

Hırpo – Argo zibidi

Hilafsız – Hakikaten gerçekten

Horozik – Öksürük boğmaca

Hut – Çok Obur

Hübür – Mor mürekkep

Hülle – Çardak kamıştan kulube

Hürme – Kadın- eş

    İ

İsıtma – Ateşli hastalık –Sıtma

İfağ – Ufak

İlan – Yılan

İlangeç – Yengeç

İncaz -Mor erik, Malta eriği

İşlik – Gömlek

    K 

Kabala – Götürü (Toptan iş)

Kağız – Kağıt

Kapan – El terazisi

Kantır – Katır

Karaş – Değirmenci

Karraş – Siyah üzüm hoşafı

Kasnak – Kalbur

Kayğanağ – Pekmezli omlet

Kef – Köpük

Kepire yatma – Yan çizmek kaytarmak

Kelek – Sal

Kelef – İnci dizisi gerdanlık

Keşkek – Nohutlu dövme pilavı

Ketek – Zahireci eleği

Kevaşe – Argo zibidi

Keyim – Sıkı sağlam

Kırk ayakh – Serseri ayak takımı

Kibe kudur – Naneli iri bulgur pilavı

Kildan – Bakırdan sabun ve tarak kabı

Kortik – Çukur

Kot – Kısa

Kuncik – Köşe yer

Kurre – Kibirli

Kurut – Kurutulmuş ayran

Kuşhana – Bakır tencere

Küçe – Sokak

Küft olmuş – Çok yorulmuş

Künci – Susam

    L 

Lehpo – Hantal

Lal – Dilsiz

Lalo – Dilsiz erkek

Lebzünye - Badem ezmesi

Leçek – Tülbent oyalı yazma

Lengeri – Bakırdan büyük pilav tabağı

Leymun - limon

    M 

Mabal – Vebal

Mahfel – Kilerde tahtadan iskele

Makle – İpekçilikte masura

Mankal – Mangal

Marhama – Mendil

Meftune – Ekşili patlıcan yemek

Melekof – Kadın geceliği

Melis – Büyük oda

Menecük – Menengiç

Meyil – İlgi alaka

Mezek – Alay etmek

Mih- Çivi

Mıkla – Yağda un kızartması

Mıtel – Döşek yorgan astarı

Muğul – Kıskanmak

Müuz – Muhtaç Yoksul biçare

    N 

Nahak – Haksız

Nahır – Sürü

Nahıregogo – Oyunda sona kalmak

Nahit – Büyük kesme taş

Nane Çuçe – Yenen bir bitki (dere otu)

Nardan aşı – Bir Diyarbakır yemeği

Na’şi – Acemi bilgisiz

Natora – Kadın hamamcı

Nefse – Doğum yapmış loğusa

Nefsek – Obur aç gözlü

Nerdivan- Merdiven

Nıkra – Büyük bakır kazan

Nono – Çocuk dili güzel hoş

Not – Kağıt Para lira

Nüği – Tartıda yarım okka

     O

O Ki – Mademki

Okçur – Yenen ekşimtırak bir bitki

Ögi – Önü

Öksemakh – Özlemek

Örgenmakh – Öğrenmek

Örtme – Kemerli sokak

Örük – Saç bağı

Özek – Özü soğanın cücüğü

ÖziÖzine – Kendi kendine

      P

Pakhır – Bakır

Palas – Kilim

Paluze – Nişastadan muhallebi

Papağ – Kalpak

Papik – Patik

Papo – Çocuk dilinde ayak

Papur – Cadde

Payam – Badem içi

Peçiç – Bez topla oynanan oyun

Pekhas – Argo boşta gezen

Pıheri – Hamamda sıcak bölüm

Pineklemakh – Uyumak şekerleme yapmak

Pırçık – Küçük bir parça

Pişo – Kedi

Pişruk – Dam sıvası için çamur

Pıtpıt – Geveze

Poçik – Kuyruk sokumu

Puşi – Diyarbakır ipeklisi

Pürçikli – Havuç

Püşkül – Keçi koyun gübresi

Ruto – Çulsuz parasız

Rüsva – Utandırma

    S - Ş 

Sahan – Sana

Sahan, Sehen – Bakır tabak

Sakko – Ceket

Sallahana – Mezbaha

Sandal – Açık Ayakkabı

Sallama – Üç kollu çaycı tepsisi

Sarrat – Büyük elek

Sıfat – Yüz sima

Sıtara – Damda kurulan tahtın çevre örtüsü

Sıtıl – Bakraç

Sıvinek – Toprak damlarda saçak

Sindirik – Çok ince bulgur

Sirinmağ – Kaymak

Sonbet – Son bitti

Suhra – Angarya iş

Süküre – Bakır tas

Şak Şak – Değirmenin çalıştığını gösteren tahta

Şarpa – Eşarp

Şatır – Afacan hareketli

Şebbot – İri sazan balığı

Şekkal – Eski yırtık ayakabı

Şıtıl – Fidan

Şirik – Susam yağı

Şit – Gözüaçık kurnaz

Şivan – Ağıt feryat

Şorik – Salya

Şubara – Yün başlık küll

    T 

Tahvil – Yıkanmak arındırmak

Takım – Sigara, ağızlık, çakmak, tabaka

Takım – Takım Elbise

Takkala – Yuvarlak

Tango – Sosyetik kadın

Tantağ – Kaba et

Tavlı – Semiz şişman

Tay – Akran yaşıt

Teberik – Kutsal

Tekmik – Tekme

Telis - Çuval

Tentene – Kanaviçe işlemek

Teşi – Yün iğirme ağacı

Teşt – Büyük bakır leğen

Tospağa – Kaplumbağa

Toy – Düğün, deneyimsiz kişi

Tuht – Terazi ibresi

    U 

Uci, ucuna – Tam tamına

Ucun ucun – Azar azar

Ula – Ulan

Uy Havar – feryat, imdat

    V 

Vah lımın – Vay başıma gelen

Velime – Diyarbakır sıla geceleri

Vış kele – Hayret ifadesi

Vula – Ulan

    Y 

Yalama – Laçkalaşmış aşınmış

Yanpıri – Yamuk Eğri buğri

Yarpuz – Yenen bir bitki

Yaslamak – Taklit alay etmek

Yengişten – Yeniden

Yetmek – Başa çıkmak

Yırlamak – Şarkı söylemek

Yükli - Hamile

    Z 

Zantari – Dert

Zatani – Zaten

Zeğel – Beceriksiz tembel

Zerzemi- Bodrum

Zıbıl – Çöp Gübre

Zıkkum – Zehir

Zıknebut – Zehir zıkkım

Zıllut – Soyulmuş çıplak

Zıngıl – Lokmaya benzer hamur tatlı

Zırto – İşe yaramaz adam

Zingil – Çan çıngırak

Zozan – Yayla

Zumzuk – Yumruk

Zübun – Entari 

Züdde – Saf katıksız