Eyüp Kaçar / Özel Haber
Diyarbakır'da yıllar önce adeta bir gelenek halinde Müslüman ve Hıristiyanlar çixari'de yemekler yiyerek, şarkılar söyleyerek ortaklaşa eğlenirlerdi.
Yaşamın 9 bin yıldır kesintiye uğramadan devam ettiği dünyadaki ender kentlerden biri olan Diyarbakır, çok sayıda çixari yerlerine sahipti. Hıristiyan, Rum, Yahudi, Şemşi, Süryani, Ermenilerle Müslümanların birlikte yaşadığı, ezan ve çan seslerinin yükseldiği Kadim kentte tarihte Müslüman ve gayri Müslümler, çeşitli sosyal faaliyetler ve etkinliklerde birlikte bulunup eğlenirlerdi.
Eğitimci ve tarihçi Kenan Hadal'ın Diyarbakır Hafızası'nda yer alan anlatımlarında,
Diyarbakır'da 30'un üzerinde çixari, yani mesire yeri bulunuyordu.
OSMANLI-RUS HARBİYLE PANAYIRLAR BİR DAHA YAPILMADI
Yapılaşmanın artması ve kentin değişim göstermesinin de etkisiyle günümüzde yeterince olmasa da Diyarbakır'da çixari kültürü oldukça gelişim gösterirken, müzik de bunun adeta olmazsa olmazlarındandı.
Çixari için yurttaşlar en çok Ben u Sen Vadisi ve Hevsel Bahçeleri'ni tercih ederlerdi.
Surlarla Alipınar Köyü arasında Açıksu Mesire alanının yer aldığı belirtilirken, burası aynı zamanda panayır ve pazar alanı olarak da kullanılıyordu. Buralartda İrab ve Hindistan'dan gelen cambazların gösteri yaptığı çeşitli etkinliklerle panayırlar 15 gün kadar sürerdi. Panayırlar, Osmanlı Rus savaşının başlamasıyla 1878'de son buldu.
DİYARBAKIR'IN ÇİXARİ'LERİ
Diyarbakır'da yer alan ve günümüzde artık üzerine yapıların olduğu o mesire alanlarıyla iligli Özhal'ın anlatımları şöyle:
''Arabın Bahçesi de denilen Araplar Kastalı bugün DSİ'ye ait nizamiyenin karşısına denk düşüyor. Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kongre Merkezinin bulunduğu alanda ise eskiden Kanlı Gül denilen çixari alanı vardı.
Hevsel Bahçeleri'nde de; Ali Bali, Cin Ali, Xızna Odası, Savox Pınar, Bülbül Gözü, Keşiş Tarlası, Molla Farak, Poxli Havuz, Kabakulax, Çolo Murdo, Kör Diken, İğdeler, Kantaralar, Şah Budak, Şakkul Acuz, Bursa Yastığı, Ban Kız, Gel Beni Gör Seküsü, Zincir Kıran Bahçesi, Öksürük Tepesi, Deve Sindiren Bahçesi, Kara Ağaç, Seyran Tepe çixari alanları, Dağkapı'da Şirin çağdaşi çixari alanı vardı.
Şimdiki sanat okulunun olduğu bölge Çukurlar denen çixari alanıydı. Yine Seyrantepe'de 4. Murat için yaptırılan ve yıllar içinde harebe haline gelen köşkün arsası serinliği nedeniyle çixari alanıydı.''
Diyarbakır 75. Yıl Çocuk ve Gençlik Merkezi'ne dönüştürülen eski Tekel İçki Fabrikası'nın bulun duğu alandan Peyas ve Hendek adı verilen iki dere bir nomktada birleşip Fis Kayası'nda akıyordu. Derelerin etrafı piknik alanı olarak kullanılıyordu.
Yine Urfa Kapısı civarında Göğsu Güzel, Hıyarlık çixari alanı bulunuyordu. Urfa Kapısı'nın güneyindeki dut ağaçlarının bulunduğu bölge ''harir'' (ipek) meydanı ve ''böceklik'' olarak adlandırılırdı. Ben u Sen Vadisi'nde de Ali Emiri'nin şiirine konu olan Gam Götürmez Bahçeleri yer alıyordu.
MÜSLÜMAN VE HIRİSTİYANLARIN ORTAK EĞLENCESİ
Cemrenin düşmesi havaların ısınmaya başlamasıyla Müslüman ve Hıristiyan herkesin piknikte buluştuğunu anlatan Özhal, yağmur ihtimali olmayan,sümbül bulutların güneşi gölgelediği bulutlu havanın çixari için ideal olduğunu ifade ediyor.
Özhal, Diyarbakır'ın çixari başlangıç tarihi 'kop cemrosi' ya da 'Bekir Ağa' günü de denildiğini kaydederek, şehir için önemli olan bu günde okulların tatil edildiğini ve resmi dairelerin yarım gün çalıştığını belirtiyor.
''Hava yağışlı değilse, Müslüman-Hıristiyan herkes ciğer, kavurma gibi çeşitli yemekler pişirip tepsilerde kadayıf hazırlar Mardin Kapısının dışınmda Şemşiler mevkiinde toplanırdı'' diyen Özhal, çixari başlangıcının bu ilk gününün ikindiye kadar devam ettiğini anlatıyor.
VELİME-HARİFANE GECELERİ
Diyarbakır'da bir zamanlar, Arapça ''velaim''den (düğün,toy) gelen ''velime'' ve kelime anlamı esnaf olan ''harifane'' geceleri düzenlenirdi. Velime düğün geceleri verilen ziyafete denirdi. Yenir içilir ve arta kalan yemekler de tyoksul kesime dağıtılırdı.
Harifane/herfene geceleri de edebiyat, tarih ve güncel konular gibi bir çok konuda sohbetler yapılırdı. Alkolsüz yemekli bu dost sohbetlerine zaman zaman müzik de dahil edilirdi. Bu sohbetlere ekonomik güçleri hemen hemen eşit olan kentsoylu erkekler katılırdı.
Sözlük anlamı; ''Esnafca herkes kendi masrafını, hissesine düşeni vererek ortaklıkla yapılan'' olan harifane ile ilgili merhum araştırmacı-yazar Abdülsettar Hayati Avşaroğlu, ''velime''nin Diyarbakır kültürüne ait olmadığını, ''harifane geceleri''nin Diyarbakır kültürüne ait olduğunu anlatmıştı.
ÇİXARİ NEDİR
Çixari'nin sözlük anlamı yok. Diyarbakırlıların geçmiş yıllarda pikniğe gitmek için kullandığı bu kelimenin dışarı anlamını taşıdığı düşünülüyor. O tarihlerde dışarı kelimesinin çixari olarak kullanıldığı tahmin ediliyor.
Fotoğraflar: www.diyarbakirhafizası.org
