Diyarbakır sinemalarının kent yerleşimindeki konumları ve Diyarbakır'da film gösterimleri, Cumhuriyet’ten önce başlamış olmakla birlikte, profesyonel sinemacılık Cumhuriyet'in ilanından sonra halkın kültürel seviyesini yükseltmek için kurulan halkevlerinde gelişmiştir.
19 Şubat 1932'de aralarında Diyarbakır'ın da bulunduğu 14 ilde halkevi açılmıştır. Daha önce çeşitli binalarda hizmet veren Diyarbakır Halkevi, 1936 yılında Dağ Kapı semtindeki modern binasında hizmet vermeye başlamıştır. Halkevinin açılmasıyla sinema gösterimleri de Suriçi’ndeki kiliselerden Sur dışına taşınmıştır.
1951 yılında ise Türkiye’deki bütün halkevleri kapatılmış, Diyarbakır Halkevi de Sağlık Bakanlığına bağlanmıştır. Halk evi kapatılmış olsa da, Diyarbakır’da sinema salonları gelişimine devam etmiştir.
Diyarbakır’daki sinemaları tek tek ele aldığımızda karşımıza şu tablo çıkmaktadır.
Dilan Sineması; Diyarbakır sinemaları içerisinde en uzun süre varlığını sürdüren ve kentin belleğinde yer etmiş olan Dilan Sineması’nın Diyarbakır sinema kültüründe önemli bir rolü olup, toplumun sinemaya olan ilgisini en yüksek noktaya çıkarmıştır.
Dilan sineması, Dilan kardeşler, Cemil Cezayir ve Nejat Dilan tarafından 1955-56 yıllarında kurulmuştur. Yapıldığı tarih itibariyle uzun bir süre hep Balkanlar'ın ve Ortadoğu'nun en büyük sineması ve Perapalas’ı olarak anıldı.
Yenişehir Sineması: Kapatılan Halkevi “Yenişehir Sineması” ismiyle uzun süre hizmet vermeye devam etti. 1950’li yıllara kadar Dilan ailesinin işletmeciliğini üstlendiği Yenişehir Sineması, 1988 yılında yıkıldı. Günümüzde binanın bulunduğu yerde çok katlı sağlık ve iş merkezleri yer almaktadır.
Esin Sineması: Yenişehir Sinemasının ardından Esin Sineması açıldı. 1960 yılına kadar sürekli el değiştiren ama sinema olarak faaliyetini sürdüren Esin Sineması, sırasıyla “Sümer”, “Melek” ve “Atlas” Sineması adlarını almıştır.
Yıldız Sineması: Elazığ Caddesi üzerinde bir zamanlar konut ve iş merkezi olarak hizmet veren ve son Kahramanmaraş depremiyle yıkılan Galeria‘nın arkasında yer alan bir araziye kurulmuş yazlık bir sinemaydı. Sade ve samimi bir aile sineması olan Yıldız Sineması, 1980’li yıllara kadar faaliyetini sürdürmüştür.
Nilgün Sineması: 1956 yılında açılan “Nilgün Sineması” görkemli yapıtlara ve kalabalık izleyici kitlesine hitap ederken televizyonun yayılması ile gücünü kaybederek kapanmıştır. 1970’li yıllarda yeni bir düzenlemeyle düğün salonuna dönüştürülmüştür.
Emek Sineması: Diyarbakır halkına sinemayı sevdirmesi açısından önemli hizmetleri olan “Emek Sineması” 1970’li yıllarda faaliyete başlamıştır. Yazlık ve kışlık bölümlerden oluşan sinemanın geniş bir salonu bulunmaktaydı. Salonunda bulunan kadife koltukları sayesinde Diyarbakır’daki en konforlu oturma alanına sahipti. Emek Sineması, 1990’ların sonuna kadar ayakta kalmayı başarsa da 2 bin yılında kapanmıştır.
Saray Sineması: Suriçi'nde Çiftehan Sokakta Borsa Hanı'nın karşısındaki 4 katlı Mehmet Han Pasajı'nın son katında bulunan yazlık bir sinemaydı. Diyarbakır’ın yazlık sinemalarından biri olan yapı, 1970’li yıllarda ekonomik sebepler yüzünden kapanmıştır.
Raman/Lale Sineması: Raif Asena’ın sahipliğini üstlendiği yazlık bir sinemaydı. Dönemin en popüler yerli ve yabancı yapım gösterimlerinin gerçekleştiği sinema, zaman içerisinde yeterli ilgiyi görmemesi ve işletmecilerinin zarar etmesi nedeniyle kapanmıştır.
Ar Sineması: Sur içindeki sinemalardan olan “Ar Sineması”, Akıncılar Sokak'taki Ar Pasajı'nda bulunmaktaydı. Yazlık ve kışlık bölümleri olan sinema bölümü kapanmıştır. Günümüzde Pasaj olarak hizmet vermeye devam etmektedir.
Orduevi Sineması: Halen var olan bu sinema salonu, halka kapalı olduğu için sinema olarak devam edip etmediği bilinmemektedir. Bu sinema Askeri personele hizmet vermek için yapılmış olsa da bir dönem az ücret karşılığında sivil vatandaşların da film izleyebilmelerine imkân tanınmıştı.
Dicle / Güler Sineması 1950’li yılların başında Mardin Kapı Semti'nde kurulmuş bir sinemadır. Dönemin en çok talep gören tasarımlarından olan yazlık ve kışlık sinemanın bir arada bulunduğu bu sinema günümüze ulaşamamıştır.
Karayolları Sineması: Karayolları 9. Bölge Müdürlüğü bahçesi içerisinde bulunan yazlık bir sinemaydı. Günümüzde kapanmış durumdadır.
Konumları belirlenemeyen diğer sinemalar ise; “Yanık Köşk Sineması”, “Yeşilsaha Sineması”, “Kent Sineması”, “Şafak Sineması”, Mehtap Sineması”, “Başaran Sineması”, “Elmas Sineması”, Seçil Sineması”, “Bağlar Dilan Sinemasıdır .
