Kayıtlarda mazbut hayrat olarak yer alıyor. Yapı Vakıflar Genel Müdürlüğü kütüklerinde Mazbut hayrat olarak kayıtlı olup, 1958, 1970, 1984 ve 2005 yıllarında onarılmıştır...
Minaredeki kitabe celi talik hatla Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olup, iki sıra halindeki iki kıtadan oluşmaktadır. Kitabe, yanlardan kaş kemer biçiminde sonlanan kartuşlar içine alınmıştır… Kitabenin metni: "Şahidin istemez ey Hüsrev-i alimikdar oldu bir tarh-ı ced üzre mübarek mümtaz olup tarih-i Sali bu minann Nihal-i taze-i tevhld-i bari (1141)" ( Beysanoğlu, s.454).
Hüsrev Paşa Medresesi'nin dershane kısmı genel olarak ters "T" planlı bir düzenleme göstermektedir. Kuzey cephenin ortasındaki taç kapı dışa taşıntılı olup sokağa eyvan biçiminde açılmaktadır…
Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi biçiminde olup, basık kemer kapı açıklığı bulunmaktadır… Hüsrev Paşa Camisi Harim Kuzey Cephesi Taç kapının batısında bağımsız olarak yükselen minarenin kaidesi kare planlıdır. Siyah bazalt taştan inşa edilen kaide güney ve batıdan komşu yapıya bitişik iken doğu ve kuzeyden sokağa bakmaktadır. Kaidenin bu yüzlerinde üstte birer dikdörtgen pano yerleştirilmiştir…
Kuzeydeki panoda kitabe yer almaktadır. Kartuşların içinde ta'lik hatla dört satır olarak yazılan kitabe minarenin yapım tarihiyle birlikte medresenin cami olarak kullanılmaya başlandığı tarihi de vermektedir…
Kaidenin köşeleri pahlanarak çokgen pabuca geçiş sağlanmış… Pahlı yerlerde altı sıra mukarnas dizi bulunmaktadır… Şerefenin altındaki son kuşak palmet ve pençlerle zenginleştirilmiş kıvrık dallar "S" kıvrımlar yaparak zemini kaplamaktadır…. Şerefe altı boş bırakılmış olup sade tutulmuştur…
Korkuluklar dikdörtgen taş levhaların dizilmesinden oluşmaktadır. Silindirik petek beyaz renkte olup kısa tutulmuştur… Avludan basık kemerli kapıdan harime girilmektedir…
Kapının her iki yanında sivri kemerli birer niş ile düz lentolu birer pencere vardır… Harim, "T" şeklinde bir plana sahiptir… İç mekan kuzeydeki fazla derin olmamakla birlikte ortadaki kubbeli mekanda kesişen eyvan biçiminde dört yöne genişletilmiştir. Güneyi ise beşgen biçiminde olup dışa taşıntılıdır…
Bu kısmın üzeri tonoz, orta mekan kubbe, yanlar ise tonoz örtüye sahiptir. Harimin, kuzeyinde iki niş, güneyinde iki pencere; beşgen mekanın güney kenarında mihrap nişi, diğer kenarlarında birer basık kemerli pencereler bulunmaktadır… Duvarlar, mihrap üst seviyesine kadar siyah ve beyaz renk düzenlemeye sahiptir… Mihrap nişi dıştan bir payanda ile desteklenmiştir…
Hüsrev Paşa Camisi Mihrap Bordürü (G. Baş'tan) Kıble duvarının tam ortasındaki mihrap nişi beşgen şeklinde olup üç dilimli kemerli ve sekiz sıra mukarnas kavsaralıdır… Mihrap nişi iki bordür ile ters "U" biçiminde üç yönden kuşatılmıştır… Nişten itibaren geniş tutulan ilk bordürde girift yarım sekizgenlerden oluşan geometrik süslemelidir.
Beşgen planlı bölümün kenarlarının birleştiği köşelerinde üst kesimde üç sıra mukarnaslar görülmektedir… Beşgen çıkıntılı bölüm dışında harim duvarları yerden yaklaşık 0.90 m yüksekliğe kadar çinilerle kaplanmıştır…
Çinilerin bir kısmı yer yer dökülmüştür. Sır altı tekniğindeki çinilerde üç farklı desen düzenlemesi görülmektedir… Kompozisyon kare levhaların birleşimi sonucunda narçiçeği, hatai ve güllerden oluşmaktadır…
Diyarbakır’daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri Bu çiçeklerden çıkan yapraklar ve lavrık dallar boş yer bırakmamacasına yüzeyi doldurmaktadır… Motifler beyaz zemin üzerine firuze, koyu mavi ve kırmızı renklerle oluşturulmuştur…
Bu kompozisyona sahip çiniler üst ve yanlardan iki farklı bordür ile kuşatılmıştır… İlk bordürde mavi zemin üzerine beyaz bulut motifleri ile içlerinde çintemani motifleri olan ters-düz üçgenler görülmektedir… İkinci bordür peş peşe sıralanan firuze ve beyaz renkli palmetler, ters ve düz konumlandırılmıştır…
Kaynak :
( A. Gabriel, 1940,s. 200; Göyünç, 1969, s.64; Sözen 1970, s.70; O. C. Tuncer, 1996, s.122; Yılmazçelik, 2000, s. 240). (N.Karaca'dan) Doç. Dr. Ali Boran - Uzm. Zekai Erdal
